بی‌خانمانی و ظرفیت های قانونی آن (1)

چکیده مصاحبه پژوهشی::
- یکی از پدیده‌هایی که زائیده زندگی شهری است، موضوع بی‌خانمانی است.
- پدیده بی خانمانی در ایران مسبوق به سابقه است حتی از قبل از انقلاب ما شاهد این پدیده بودیم.
- آئین نامه ساماندهی افراد متکدی و بی خانمان در سال 1378 در شورای عالی اداری تصویب شد و معروف به آئین نامه ساماندهی متکدیان و افراد بی خانمان است.
- بی خانمان ها شهروندانی هستند که به دلایل متعدد و شرایط خانوادگی و به دلیل بی پشتوانگی از خانه خارج و آواره کوچه و خیابان می شوند.
- بی خانمانی مختص گروه خاصی نیست و تمام گروه های سنی را در برمی گیرد.
- در سال های اخیر متاسفانه بی خانمانی در گروه زنان بیشتر شده است.

پژوهش خبری صداوسیما: یکی از پدیده‌هایی که زائیده زندگی شهری است، موضوع بی‌خانمانی است که به شکل‌های مختلف در جامعه خود را نشان می دهد گاهی به شکل تکدی گری گاهی به شکل فرد متجاهر و ..... در خصوص بی خانمانی و بی خانمان ها پژوهش خبری در گفتگو با با دکتر سیدحسن موسوی چلک، رئیس انجمن مددکاری اجتماعی این موضوع را بررسی کرده است: 

پژوهش خبری : به چه علت افراد بی خانمان می شوند؟
 بی خانمان ها شهروندانی هستند که به دلایل مسایل اقتصادی، شرایط خانوادگی، بیماری ها و اختلالات روحی - روانی که دارند و نیز بی پشتوانه گی و فقدان نظام تامین اجتماعی فراگیر، فقر نهادینه شده و گاهی درگیر شدن با اعتیاد و جرایم، جدایی از خانواده و خیلی از موضوعات دیگر از خانه و کاشانه خود بیرون می آیند ودر خیابان ساکن می شوند و دیگر به خانه برنمی گردند.

آنها خیابان را بر سرپناه قبلی خود ترجیح می‌دهند و یا ناگریز به ترک آشیانه قبلی خود و پذیرش شرایط سخت و دشوار و حتی غیر انسانی هستند و این مسئله است که ما باید در فصل سرما بیشتر به یاد آنها باشیم. شاید پس از پایان سرما آنها از یادمان بروند ولی دستگاه‌ها هستند و باید به وظایف خودشان عمل کنند و سازمانها و شرکت های مردم نهاد باید بویژه در حوزه کودکان اعتیاد تلاش کنند که حداقل عوارض کمتری در اثر بی خانمانی برای این گروه داشته باشد.

در تهران شهرداری با قرار دادن سامانه 137 و تیم های سیار و نیروی انسانی و فضاهایی که ایجاد کرده است مدیریت خوبی را انجام می‌دهد. لیکن با توجه به اینکه در سطح شهر شاید همه نیروی شهرداری حضور نداشته باشند، مردم هم می توانند در صورت مشاهده گروه یا افراد بی سرپناه با سامانه 137 تماس بگیرند تا نیروهای شهرداری به کمک این افراد بیایند.

پژوهش خبری : آیا پدیده بی خانمانی مختص کشور ماست؟
 دکتر سیدحسن موسوی چلک: این پدیده در ایران مسبوق به سابقه است حتی از قبل از انقلاب ما شاهد این پدیده بودیم. مراکز کار آموزی و بازپروری که در قوانین شهرداری سال53 آمده است: شهرداری ها مسئولیت این مراکز را به عهده دارند بخشی از قوانین برای همین گروه هاست. لذا پدیده جدیدی نیست و یا خاص جامعه ما نیست و در اکثر جوامع این موضوع وجود دارد.

 پژوهش خبری : آیا قانون و آیین نامه ای در این خصوص داریم؟
  دکتر سیدحسن موسوی چلک: ما در عرصه سیاستگذاری آیین نامه داریم که این آئین نامه در سال 1378 در شورای عالی اداری تصویب شد و معروف به آئین نامه ساماندهی متکدیان وافراد بی خانمان است. در این مصوبه یازده دستگاه مسئولیت های مختلفی دارند در واقع سیاستگذاری ما در این حوزه همین آیین نامه است که داریم. شهرداری، بهزیستی و کمیته امداد، دادگستری، فنی و حرفه‌ای، ‌زندان ها؛ بیمه سلامت فعلی و بیمه همگانی قبلی، خدمات درمانی، تامین اجتماعی، و جاهای مختلف باید همکاری کنند و فرمانداری، استانداری و کارگروه اجتماعی، ‌بخشی دیگر هم به قانون اصلاح قانون مواد مخدر مربوط می شود که در واقع در این قانون بحث معتادین متجاهر هم مطرح می شود که در قالب ماده 16 در قانون پیش بینی شده است. سیاستگذاری برای چگونگی برخورد بابی خانمان هایی که معتاد هستند و اعتیاد دارند گفته شده که مسئولیت اینها با سیستم قضایی انتظامی بود و بر اساس برنامه ششم توسعه؛ مسئولیت این کار به بهزیستی و شهرداری در کنار سایر سازمانها واگذار شد. لذا در عرصه سیاستگزاری موضوع بی‌خانمانی فراموش نشده است. اگر بی‌خانمان بیمار روانی مزمن باشد ساماندهی این افراد هم پیش بینی شده است و مسئولیت بیماران روانی مزمن با بهزیستی و بیماران روانی غیر مزمن با وزارت بهداشت است. اگر افراد بی‌خانمان دچار معلولیت باشند و یا عقب مانده ذهنی یا سالمند رها شده باشند قانون و آیین نامه دارد. یا افرادی باشند که بطور کلی در جامعه بی‌خانمان اند، هر کدام ذیل تبصره خودش قرار می‌گیرد. در اصلاحیه آیین نامه فوق افراد زیر 18سال به نام کودکان خیابانی و کار؛ شناسایی می‌شوند. و بالای 18 سال به نام متکدی و بی‌خانمان مشخص شده اند.  همچنین مسئولیت حمایت از خانواده‌های نیازمند نیز برعهده کمیته امداد و بهزیستی است؛ آنچه که از مسائل و بحث‌ها می‌خواهم نتیجه بگیرم این است که در مورد این موضوع در عرصه سیاستگزاری غلفت نشده است.

پژوهش خبری : آیا این آیین نامه نیازمند بازنگری مجدد است؟
 دکتر سیدحسن موسوی چلک: بله حتما نیازمند بازنگری است هم بازنگری در مورد سیاست هایی که تصویب شده اما اجرا نشده و هم سیاست هایی که نتیجه عکس داشته و هم سیاست هایی که می تواند ماهیت پیشگیری داشته باشد این قوانین هم باید اتخاذ شود. اما آنچه که مهم است در اجرا به این موضوعات و سیاست‌هایی که اتخاذ شده توجه نمی شود.

در همان آیین نامه ساماندهی افراد بی خانمان و متکدیان که در سال 1378 در شورای عالی اداری تصویب شد شاید 2 - 3 سازمان بیشتر از همه درگیر هستند بقیه به وظایف خودشان توجه نمی‌کنند و یا بطور کامل انجام نمی دهند. چون نهادها و سازمان ها از کاری که انجام داده اند نتیجه خوب نگرفتند لذا خیلی انگیزه برای حضور فعال و موثر در این بخش ندارند و فکر می‌کنند هزینه کردن یعنی هدر دادن پول و سرمایه است. کاری که نتیجه اش کاهش بهبود وضعیت موجود باشد انگیزه را برای مشارکت در این حوزه کم می‌کند.

در چند سال اخیر شهرداری و شرکت‌های مردم نهاد در این عرصه فعال تر شدند. و حتی فعالیت‌هایی که بصورت موقتی در مواقع ضروری مثل سرمای زمستان؛ هر چند که کافی نیست اما بسیار اثر بخش بوده است و صدماتی که در اثر بی خانمانی به این اشخاص وارد میشود کمتر شده است.

پژوهش خبری : آیا بی خانمانی مختص گروه و جنس خاصی است؟
 دکتر سیدحسن موسوی چلک: در ایران در سالهای اخیر آمار زنان بی خانمان افزایش یافته به گونه ای که شهرداری ناگریز شد یک سامان سرای ویژه زنان را تاسیس کند. در آسیبهای اجتماعی در حوزه زنان به مراتب حساسیت بیشتر است. واقعیت تلخ تر اینکه کودکان ما هم به دلایل مسایل اقتصادی ناگریزند در گرما و سرمای سخت بیرون بیایند و کار کنند تا درآمدی برای خود و خانواده شان بدست آورند و معیشت حداقلی تامین کنند که این مسئله هم برای کودکان و هم برای جامعه زجرآور است. کودکانی که یا از سوی افراد سودجو و یا خانواده خود به کار گرفته می شوند.

ولی در مورد زنان و مردان ما همچنان شاهد بی خانمان هایی در سطح خیابانها هستیم. فکر می کنم حتی اگر ما از دیدن چهره شان آزرده خاطر هم می شویم اما در روزها و شب های سخت و سرد زمستان باید به یادشان و نیز کمک رسان آنها باشیم و به عنوان یک شهروند کمک کنیم تا کسی خدای ناکرده به دلیل بی خانمانی و سرما جان خود را از دست ندهد.

پژوهش خبری : بطور کلی بی خانمانی در کجاها بیشتر است؟
دکتر سیدحسن موسوی چلک: معمولا ما در شهر به خصوص شهرهای بزرگ این آسیب را داریم و در شهرهای کوچک کمتر این معضل را مشاهده می کنیم. در روستاها به دلیل روابط اجتماعی مردم و اطرافیان چتر حمایتی بر سر تک تک افراد روستاست. اما در شهر به دلیل نبود مسئولیت پذیری همانند روستا و ارتباطات چهره به چهره وفقدان مسئولیت اجتماعی و بیگانگی مردم در محیط های شهری این آسیب اجتماعی بیشتر است. البته نه تنها بی تفاوتی بیشتر است، بلکه گرفتاری های شهر نشینی هم بیشتر است.

پژوهش خبری : این اشخاص تا چه حد در معرض آسیب های اجتماعی دیگر هستند؟
دکتر سیدحسن موسوی چلک: بعضی از آنها خود آسیب دیده اجتماعی هستند: معتاد متجاهر خود درگیر آسیبهاست. متکدی هم همین است. عده‌ای هم ممکن است درگیر اعتیاد نباشند ولی خود بی خانمانی می تواند عاملی باشد برای سرقت، بزهکاری، ارتکاب جرایم، درگیر شدن در حوزه مواد مخدر چه مصرف و چه توزیع و چه آسیب های اجتماعی دیگر و نیز زنانی که درگیر حوزه روسپیگری اند..... موضوعاتی نیست که بگوییم بی خانمان ها مصون از این موضوعات هستند اتفاقا خیلی از بی خانمان ها یکی از موضوعات درگیر شدن در حوزه آسیب های اجتماعی اند به غیر از آنهایی که یا بیمار روانی اند یا عقب مانده ذهنی یا سالمند رها شده. ناگفته نماند برخی از اینها هم درگیر مواد مخدر هستند. خلاصه عمده افراد بی خانمان خودشان هم به نوعی درگیر آسیب های اجتماعی هستند.

پژوهش خبری : نگاه افراد جامعه به بی خانمان‌ها چگونه نگاهی است؟
آقای دکتر سیدحسن موسوی چلک: مسلما حس ترحم افزایش می یابد اما اگر کسانی باشند که از این طبقه ضربه خورده باشند ترحم جای خود را به تنفر می دهد. متاسفانه آنقدر مردم گرفتار هستند که اغلب وظایف اجتماعی اخلاقی خودشان را فراموش می‌کنند ولی در شبهای سرد و سخت زمستانی ما بیشتر حساس می شویم و دوست داریم به بی خانمان ها و افراد فقیر بیشتر کمک کنیم. لذا در این شرایط خاص حساسیت مردم هم به مراتب بیشتر می شود و مشارکت و همکاری شان هم بیشتر می شود.

پژوهش خبری : آیا آماری هم از افراد بی خانمانی دارید؟
آقای دکتر سیدحسن موسوی چلک: هیچکس آماری ندارد. هر کسی هم آماری بدهد به نظر من از ظن خودش این آمار را می دهد و آمار کسانی است که فقط مراجعه کننده به مراکز خودشان هستند و خود این افراد بی خانمان هم درسته یک جایی خودشان مقصرند و یه جایی هم خانواده هاشان اما محصول جامعه ای است که من و شما به عنوان شهروند این جامعه هستیم. لذا همه باید کمک کنیم حداقل در قضیه بی خانمانی در فصل سرما که خودمان هم آزرده خاطر می شویم؛ کاری کنیم که هم به موقع این افراد شناسایی شوند و هم بتوانند از امکاناتی که شهرداری و سازمان های دولتی و غیر دولتی فراهم کردند استفاده کنند و در واقع تماس با خط 137 آنقدر وقتگیر نیست. و ما با این کار حداقل می توانیم حق شهروندی خودمان را در این حوزه ادا کنیم.

سخن آخر
تجربه نشان داده است هر جا مردم درگیر شوند؛ چه مردم در قالب افراد و گروه های محلی، چه مردم در قالب تشکل های رسمی؛ در حوزه های اجتماعی حضور فعال تر و مسئولیت پذیری بیشتری داشته باشند؛ اثر بخشی کار بیشتر است ضمن اینکه سیاستگزاران هم مجبورند به این موضوعات توجه بیشتری کنند. حضور و مشارکت مردم، حساسیت مسئولان را هم بالا خواهد برد. درواقع مطالبه گری مردم در این حوزه دولت ها را موظف و مشوق به انجام وظایف شان می کند.
آسیب هایی مانند بی خانمانی، طلاق، اعتیاد و تکدی گری مشکلاتی هستند که در جریان حل آنها سازمان های مردم نهاد باید حضور فعال تری داشته باشند زیرا کارهای بزرگ در جامعه تنها به وسیله مردم انجام می شود و در این میان سمن ها بعنوان حلقه ارتباطی بین مردم و دستگاه های اداری، نقش تعیین کننده و حائز اهمیتی دارند.

 پژوهش خبری// پژوهشگر: مریم عابدی
­